Paleosiberische taole

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De Paleosiberische taole zien 'ne verzamelnaom veur e hemfelke taole die in Siberië inheims zien en dao al gesproke woorte veur de koms vaan de Turkse volker en de Russe. Siberië weurt hei in zien breidste zin opgevat: gans Rusland oostelek vaan d'n Oeral, ofwel gans Noord-Azië. De taole vörme gein femilie; hoegoet weure diverse betroffe taole door 'n minderheid vaan taolkundege bij macrofemilies oondergebrach. De defintie vaan de gróp steit neet vas; de paar taole die altied oonder deze perreplu weure genome, zien anno 2017 sterk in hun wijer bestoon bedreig door 't Russisch. Me nump aon tot nog diverse aander taole, al daan neet verwant aon ein vaan de nog bestoonde Paleosiberische taole, veur de Turkse expansie zien gesproke.

Historie

Euver de historie vaan Siberië veur de Russische kolonisatie is zier wieneg bekind. De moderne mins kaom zoe'n 45.000 jaor geleie 't gebeed binne; bepaolde gróppe reisde vaan dao-oet wijer nao Amerika. De diverse Paleosiberische taole kinne hiel good in situ oontstande zien. Al hiel vreug evels kaome aander volker nao 't weste vaan Siberië. De ajdste taole die me daovaandan kint, hure al örges aanders bij: de Scyte spraoke 'n gróp Iraanse taole, de Hunne hadde 'n taol die Turks kin zien gewees of dao-aon verwant waor. In Noordwes-Siberië zien allewijl Oeralisch sprekende volker presint (Samojede); 't is good meugelek tot in dat gebeed vreuger Jenisejse taole woorte gesproke.

't Ooste vaan Siberië bleef nog iewelaank oongemeujd. Door de oetgestrekheid en de rouwe natuur waor dit neet 't intrèssante gebeed veur invallende volker. Dit veraanderde mèt de koms vaan 't Mongools wereldriek. Naotot de Mongoolse khans iers de diverse Mongoolse en Turkse volker in Centraol-Azië had oonderworpe, liefde ze begin daartienden iew ouch e stök vaan Siberië in. Diverse volker, veural Turkse, die bij de vereuveringe betrokke waore, gónge in 't nui gebeje woene. E groet deil vaan Siberië woort 't domein vaan de Jakoete.

Vaanaof 1580 begóste de Russe Siberië systematisch te kolonisere. Dit góng rechtouw rechaon vaan wes nao oos. Gemeinelek gaof 't iers 'nen tied vaan oorlog, boe-in de inheimse volker oonderworpe móste weure, en oontstoonte daonao stei vaan koloniste roond de forte. Oetindelek kaome de Russe in d'n achtienden iew tot in Alaska. Heidoor kaome noe ouch de volker vaan Kamtsjatka, ieder door de Mongole euver 't hoof gezeen, oonder invlood vaan boetenaof. Beleid vaan Moskou waor ummer mie drop geriech um de Siberische volker te russificere. Dit heel veural bekiering tot de Russisch-orthodoxe kèrk in, meh ouch de Russische taol woort hun dèks bijgebrach.

In de Sovjet-Unie waor 't beleid wisselend. Officieel waore alle inheimse taole besjermp, en ze woorte in dezen tied mie es oets opgesjreve. De ingriepende veraanderinge die 't rezjiem oplag maakde evels 'n ind aon de traditioneel leefwijs vaan väöl volker. Ze kaome dèks same te leve mèt Russe of aander inheimse volker en hun taol verloor zoe häör functie. In volkstèllinge vaan nao d'n Oorlog zuut me 't aontal sprekers vaan alle Paleosiberische taole aofnumme.

Lidmaotsjap

Tot de Paleosiberische taole weure in eder geval gerekend:

De Tjoektsji-Kamtsjatkataole, gesproke op Kamtsjatka en roond de Russischen Ooskaap. De Kamtsjatkataole zien al gooddeils verdwene; Itelmen is de insegste die nog besteit. 't Tsjoektsji heet ziech beter gehawwe; oondaanks e trökloupend aontal sprekers is 't nog neet acuut bedreig. 't Aontal sprekers bedroog bij de volkstèlling vaan 2010 oongeveer 7.000.
De Joekaghirtaole. Dit zien e paar verwante, meh oonderein neet verstoonbaar taole in de regio Kolyma. Me kint veer taole in dees femilie; twie zien 'rs al oetgestorve, de aander twie zien irnsteg bedreig. 't Aontal vaan 600 sprekers veur allebei de taole same, wat bij de volkstèlling vaan 2002 woort opgeteikend, is volgens sommege väöls te hoeg; allebei de taole zouwe nog mer 'n hemfelke sprekers höbbe en bekaans oetgestorve zien.
't Nivchisch, gesproke aon d'n oonderluip vaan d'n Amoer en op noordelek Sachalin. Ouch mèt dees taol geit 't neet good: in 1989 gaof 't nog 1.000 mojertaolsprekers, in 2002 nog bekaans 700, in 2010 nog mer 200. Daobij gief 't diverse dialekte en woene de sprekers wied oeterein. Wel is de taol in recinte jaore nog väöl gecultiveerd, zoetot de etnische gemeinsjap op häör literatuur kin trökvalle.

Bekaans ummer ouch:

De Jenisejtaole, gesproke roond de Jenisej. Dit is de insegste femilie die neet in 't wied ooste vaan Rusland meh mie in Wes-Siberië weurt of woort gesproke. De mieste waore al tege 1800 oetgestorve, umtot de volker in de baon vaan de Russische kolonisatie woende en vaanaof 't begin intensief taolcontak hadde. De noordeleke taole helen 't laanger oet; allewijl is allein 't Ket nog euver, wat zoe'n 200 sprekers heet.

Soms weure ouch tot de Paleosiberische taole gerekend:

't Ainu, bekaans oetgestorve meh vaanajds gesproke op de Koerile, zuielek Sachalin en noordelek Hokkaido, dus feitelek boete Siberië. De traditioneel cultuur vaan de Ainu rappeleert evels dudelek aon de Siberische volker en te minder aon hun Japanse bure. Allewijl allein nog op Hokkaido; koelek nog es ierste taol meh wel hei en dao es cultuurtaol neven 't Japans.
De Toengoestische taole, gesproke in 't grensgebeed tösse Rusland en China zoewie aon de zie vaan Ochotsk en in de kraj Krasnojarsk. Sommege rekene dees taole tot de femilie vaan de Altaïsche taole, aander taolkundege meine tot die femilie neet besteit. 't Al of neet acceptere vaan dees femilie heet vaanzelf gevolge veur de status vaan de Toengistische taole es "Paleosiberisch": es de Toengoeze aon de Turke en Mongole verwant zien, ligk 't veur de hand tot ze Siberië pas later zien binnegekoume.
't Koreaans weurt soms ouch nog es Altaïsche taol gezeen, meh dit weurt alum betwiefeld. 't Is wel ins bij de Paleosiberische taole oondergebrach, al kump 't dao gezeen zien ligking koelek veur in aonmerking.
De Eskimo-Aleoetse taole weure al-evel veurnaomelek in Noord-Amerika gesproke, meh me dink tot de Eskimo's pas rillatief recint (later es de aander inheimse Amerikaone) oet Siberië nao 't ooste zien getrokke. In 't uterste ooste vaan Siberië - roond kaap Dezjnjov en op de Commandeurseilen - sprik me noe nog 't Aleoets en diverse Yupiktaole.

Meugeleke verwantsjappe

Veur alle taole en taolfemilies die bove weure geneump zien wij femilieben veurgestèld, die neet allemaol wied geaccepteerd weure. De taolkundege gemeinsjap is wie gezag verdeild euver de Altaïsche taole; es ze 'n femilie vörme, zien de Toengoestische taole verwant aon de Turkse en Mongoolse taole. Sommege hole ouch nog 't Koreaans en/of Japans debij. Veur de aander leie stèlt me ziech oonder mie dit veur:

De Jenisejtaole zien mèt de Na-Denétaole oet Noord-Amerika in verband gebrach; me neump de femilie daan de Dené-Jenisejtaole. Allein al um de groeten aofstand tösse 't ein en 't aander gebeed weurt dees theorie zier kritisch bezeen; toch heet ze de lèste jaore aon gewiech gewonne. E klein aontal historisch taolkundege zuut ouch verband mèt diverse aander taole, oonder mie oet de Kaukasus; hei goon de mieste vaan hun collega's neet in mèt.
De Joekaghirtaole zouwe 'n zöstergröp vaan de Oeralische taole kinne zien.
De Tsjoekotko-Kamtsjatkataole, 't Nivchisch en ouch de Eskimo-Aleotse taole weure dèks behandeld in de contex vaan de Nostratische taole, 'n veurgestèlde femilie die e groet deil vaan alle taole in Eurazië zouw umvatte. Es dit al zouw kloppe, daan zien ze allebei mer hiel wied verwant mèt aander taole en moot me ziech hun aofsplitsing in de orde vaan tiendoezende jaore dinke.
Ainu is nog 't lèstegste in verband te bringe. Talloes veurstèlle zien gedoon, boevaan de mieste direk es pseudowetensjap kinne weure aofgedoon. Bij de Nostratische taole sjijnt 't neet te hure; meugelek ligke extreem wij verwantsjappe bij de Austrische taole (zelf gein geaccepteerde femilie). Ouch meine sommege wij ben mèt 't Japans te zien, soms daobij mèt 't Koreaans; dit zouw normaal gezeen beteikene tot die lèste taole neet bij de Altaïsche femilie hure.